| مقدمه |
|
نقشه جامع علمی کشور به عنوان یکی از سندهای اصلی علم و فناوری چند اولویت را مشخص می کند که یکی از آنها حوزه گیاهان دارویی است. همه موارد نشان می دهد در چند سال گذشته مسئولان ارشد نظام، گیاهان دارویی و طب سنتی را در بالاترین سطح لایه های اسناد مهم برنامه ریزی کشور وارد کرده اند و اکنون وقت آن رسیده که همه مکلف به اقدام و اجرا باشند و برنامه عملیاتی روشنی را ارایه کنند. باید افکار و تصمیمات خود را تجمیع کنیم و اگر این اقدام صورت گیرد، با انرژی مضاعف می توان بر مشکلات فائق آمد. سند ملی گیاهان داروئی و طب سنتی به استناد فصل پنجم نقشه جامع علمی کشور در سال ۱۳۹۲ به تصویب شورای عالی انقالب فرهنگی رسید. این سند مشتمل بر یک مقدمه، ۷ ماده و ۶ تبصره است که در راستای ساماندهی فعالیت ها و تعامل بیشتر دستگاه های متولی به تصویب رسیده است. نقشه راه علم و فناوری در خصوص سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی با مشارکت تمامی نهادهای ذینفع مندرج در این سند تدوین شده است. نقشه راه این سند نشان می دهد که در سال های باقیمانده تا سند چشم انداز ۱۴۰۴ چه اقداماتی باید انجام گیرد تا اهداف این سند مهم محقق شود. ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی طب سنتي معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، سال ها است که وظایف، رسالت ها و سیاست های متنوع و متعددی را برعهده گرفته و خوشبختانه موفقیت های چشمگیری در این زمینه داشته است. تلاش کرده ایم تا گستره و زمینه ای بانشاط در عرصه حاصلخیز گیاهان دارویی فراهم آید و دستاوردهای چشمگیر داروهایی که برپایه داشته های تاریخی ما و پیشرفت های علمی مان به منصه ظهور رسیده اند، به درستی معرفی شوند. گستره دانش و فناوری ما در زمینه گیاهان دارویی و طب سنتی، عمیق و طولانی است. در چنین شرایطی است که میتوان گفت ثروت ملی که همان افراد آگاه یک جامعه است، در محلی مناسب کنار هم قرار گرفته اند تا بتوانند آگاهی های خود و دیگران را افزایش دهند و به این ترتیب وضعیت سلامت جامعه نیز ارتقا یابد. تجاری سازی، برندینگ، تبدیل علم به ثروت و افزایش آگاهی های عمومی برای استفاده بیشتر و مناسبتر از گیاهان دارویی و داروهای طبیعی، مباحثی است که باید به آن به طور جدی پرداخته شود. کلمه »گیاهان دارویی« گاهی باید به صورت گیاهان صنعتی در اذهان متبادر شود، چون سایر صنایع مرتبط از جمله صنایع عطرسازی، طعم های طبیعی، رنگ های طبیعی، آرایشی و بهداشتی و غیره را نیز شامل میشود. بهبود رتبه کشور در منطقه از نظر تعداد فراورده های طبیعی تولیدی با منشا گیاهی در سالهای اخیر حاصل همت محققان و پژوهشگران و تدابیر مناسب مسئولان بوده است. چندی است که فعالیت های فراوانی به صورت جدی و عملیاتی و با حضور مردم آغاز شده و توانسته چندین گیاه اقتصادی را به زیر کشت ببرند و مشارکت مردمی را در عرصه منابع طبیعی ایجاد کنند. کارگروه تخصصی یکسان سازی و گروه بندی گیاهان دارویی از کارگروه های زیرمجموعه ستاد توسعه علوم و فنون گیاهان دارویی و طب سنتی با برگزاری جلسات فراوان و صرف زمان طولانی با تکیه بر کلیه آمار و مستندات، جلد اول اطلس کاربردی گیاهان دارویی را ارایه نموده است. برخی از مزایا و کاربردهای این راهنما عبارتند از: • سیاست گذاری و هدفمند سازی در طراحی بسته های کارآفرینی در حوزه های مرتبط • مشخص شدن مزیت ها و حفاظت از گونه های گیاهی در راستای حفظ ذخایر ژنتیکی • افزایش کشت صنعتی و انبوه گیاهان دارویی استراتژیک • یافتن بازار مناسب در حوزه گیاهان دارویی • آگاهی از نیازهای صنعت که کمک می کند که محصولی تولید شود که کاربردی بوده و صرفه اقتصادی داشته باشد. تهیه این راهنما میتواند اطلاعات لازم بـرای دسـتیابی بـه ایـن اهـداف را ایجـاد نماید. امیدوارم در آینده نزدیک شاهد انتشار و ارایه بخشها و جلدهای دیگر این مجموعه باشیم. دکتر محمدحسن عصاره دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی |
| پیش گفتار |
|
بر کسی پوشیده نیست که گیاهان دارویی از جمله استعدادهای بالقوه ایران و دارای مزایای نهفته و متنوع بسیاری است. آنچه که از مرور واژه گیاهان دارویی به ذهن متبادر می شود مورد مصرف آنها در زنجیره درمان و دارو برای انسان و دام است. اما این گیاهان مصارف بسیار گوناگون و متنوع دیگری نیز دارند. مواردی نظیر استفاده آنها در صنایع آرایشی و بهداشتی، غذایی و آشامیدنی، سموم و آفت کش ها، رنگ و... قابل ذکر است. گیاهان دارویی و فراورده های طبیعی و سنتی مبحثی نیست که تماما در حیطه مسؤولیت های یک وزارت خانه و یا سازمان بگنجد. وزارت خانه های مختلف و گروه های زیادی با این موضوع در ارتباط هستند. گروه های هدف و مصرف کننده محصولات مبتنی بر گیاهان دارویی نیز بسیار گسترده و متعدد هستند. با این حال پرداختن همه جانبه به این امر به منظور هرچه بیش تر استفاده از گیاهان دارویی، داروهای گیاهی و فرآورده های طبیعی اهتمام علمی ویژه ای را می طلبد که یکی از مهمترین آنها ایجاد رونق ارتباط بین صنعت و دانشگاه است. قطعا این ارتباط از طریق تکمیل حلقه های زنجیر علم تا بازار میسر است. تأسیس علوم و ستاد توسعه فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اقدامی لازم در راستای همسویی ارگانهای مختلف مرتبط با گیاهان دارویی کشور بوده است. کارگروه یکسان سازی و گروه بندی گیاهان دارویی متناسب با کاربردهای آنها یکی از کارگروه های تخصصی زیرمجموعه ستاد فوق الذکر است که مأموریت دارد تعریف جامع و واحدی برای گیاهان دارویی و فراورده های طبیعی و سنتی در تمامی سازمان ها و مجامع دست اندرکار ارایه نماید. به عبارت دیگر این کارگروه به منظور تقسیم بندی و اولویت بخشی گیاهان دارویی ایران بر اساس نیازهای گوناگون صنعتی، تحقیقاتی، صادراتی و تهیه فهرست های مورد نظر در این زمینه و بر اساس رویکردهایی واقع گرایانه در ستاد مذکور تشکیل شده است. برای رسیدن به اهداف فوق جلسات فراوان و تقسیم وظایف اعضای کارگروه از سال ۱۳۹۰ تشکیل شده است. در این باره سعی بر این بوده است که کلیه آمار و ظرفیت های موجود در کشور و جهان به کار گرفته شود. در این مجموعه به ۱8۰ گیاه دارویی پرداخته شده است. در انتخاب گیاهان به موارد مختلفی توجه شده است. مواردی نظیر - خاستگاه گیاه، سطح زیر کشت در کشور و اقلیم مناسب کاشت - موارد مصرف در صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی، فراورده های طبیعی و سنتی و ... - گیاهان پر مصرف در عطاری ها و طب محلی - امکان صنعتی شدن گیاه در آینده - امکان صادرات از سوی دیگر اقلیم های مناسب هر گیاه مشخص شده است. این بدان معنی است در صورتی که فردی بخواهد گیاه مورد نظر را به صورت صنعتی تولید نماید بتواند منتطق مناسب را به آسانی بیابد. برخی ار منابع مورد استفاده عبارتند از • فهرست گیاهان دارای بیشترین سطح زیر کشت وزارت جهاد کشاورزی • فهرست گیاهان دارویی صادراتی وزارت کشاورزی • فهرست محصولات فرعی جنگلی و مرتعی وزارت جهاد کشاورزی • فهرست گیاهان موجود در فرآورده های طبیعی و سنتی دارای مجوز سازمان غذا و دارو • فهرست گیاهان موجود در فرآورده های آرایشی و بهداشتی سازمان غذا و دارو • فهرست گیاهان موجود در فرآورده های غذایی و آشامیدنی سازمان غذا و دارو • فهرست گیاهان دارویی موجود در داروهای طبیعی و گیاهی دامی دارای مجوز سازمان دامپزشکی • فهرست گیاهان دارویی به ترتیب ارزش صادراتی سازمان توسعه تجارت ایران • فهرست گیاهان دارویی مورد مصرف در عطاری ها • فهرست گیاهان مورد مصرف در طب سنتی • گزارش تولید، تجارت و صادرات گیاهان دارویی دفتر مطالعات زیربنایی مجلس شورای اسلامی، پاییز 1389، • گزارش وضعیت طب سنتی / طب مکمل و جایگزین در ایران دفتر مطالعات مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، زمستان 1388 و با تمرکز بر روی • گیاهان بومی • گیاهانی که ارزش افزوده بیشتر دارند • گیاهان چند منظوره لازم به ذکر است که فهرست مزبور همواره ئر حال تعییر است و امید است با یاری خداوند و با افزایش کاربرد گیاهان دارویی و بررسی گونه های دیگر در گذر زمان و نیز کمک و یاری تمامی دست اندرکاران و اندیشمندان این حوزه شاهد کتب دیگر این مجموعه باشیم. همانگونه که شرح آن رفت کارگروه یکسان سازی و گروه بندی گیاهان دارویی در سال ۱۳۹۰ تشکیل شده است. انتخاب اعضای کارگروه با دقت و وسواس فراوان توسط ستاد صورت گرفته است به نحوی که اکثر دستگاهها، سازمانها و رشته های مختلف در آن حضور داشته باشند. در اینجا جا دارد مراتب تقدیر و تشکر فراوان از کلیه استادان و صاحبنظران عضو کارگروه به خاطر تلاش و کوشش خاضعانه و خالصانه شان و صرف وقت و دقت وافر در طی جلسات متعدد و طولانی را به جا آورم. همچنین لازم می دانم از همکاری و مساعدت فراوان و مشفقانه جناب آقای دکتر عصاره دبیر محترم ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی و نیز دیگر همکاران ستاد مزبور تقدیر و تشکر نمایم. هر چند که تلاش فراوانی شده است که این مجموعه از نقایص و اشتباهات بری باشد ولی این توجه و لطف شما عزیزان است که دستگیر ما در اعتلای این مجموعه خواهد شد. بنابراین منتهای منت را خواهید نهاد اگر حتی کوچکترین کاستی های کتاب را در میان بگذارید. تا چه قبول افتد و چه در نظر آید. دکتر امیرحسین جمشیدی دبیر کارگروه یکسان سازی و گروه بندی گیاهان دارویی |
| مشخصات ارایه شده برای هر گیاه دارویی به همراه جزئیات |
|
+ امکان صنعتی شدن گیاه در آینده • عرقیجات • عصاره و اسانس • خوشبوکننده ها • رنگ • روغن • دخانیات • کاغذ • چسب • سموم و آفت کش گیاهی • موارد دیگر + گیاهان مورد استفاده در عطاری ها • خام • فرآوری شده + صادرات • خام • فرآوری شده + دارای سطح زیر کشت در ایران • دارای سطح زیر کشت • عدم کشت + گیاهان مورد استفاده در صنایع دیگر • عرقیجات • عصاره و اسانس • خوشبوکننده ها • رنگ • روغن • دخانیات • کاغذ • چسب • سموم و آفت کش گیاهی • موارد دیگر + گیاهان مورد استفاده در صنایع آرایشی و بهداشتی • استفاده • عدم استفاده + گیاهان مورد استفاده در صنایع غذایی و مصرف به صورت خوراکی • خوراکی • عطر و طعم دهنده • نگهدارنده ها • رنگ های غذایی • آشامیدنی ها • افزودنی ها (حجم دهنده، تغلیظ کننده و لعاب دهنده، ژل و موسیلاژ) • روغن ها + داروهای طبیعی رسمی کشور • داروهای انسانی • داروهای دامی + گیاهان مورد استفاده در طب سنتی ایران • خام • فرآوری شده + برداشت گیاهان از عرصه طبیعی • گیاهان مجاز مشروط • گیاهان ممنوع • گیاهان دست کاشت + نوع اندام مورد استفاده • اندام هوایی • پوست • محصولات فرعی (صمغ، مان، شیرابه و ...) • گل • میوه • سرشاخه گلدار • برگ • اندام زیرزمینی (ریشه، ریزوم، غده، کوروم و ...) • بذر (دانه) + منشا (خاستگاه) گیاه • انحصاری (تنها در ایران رویش طبیعی دارد) • بومی (علاوه بر ایران در کشورها و مناطق دیگری هم رویش طبیعی دارد) • کاشته شده (گیاهانی که از سایر کشورها برای کشت وارد ایران می شوند) • وارداتی تجاری (گیاهانی که برای مصارف داخلی وارد ایران می شوند و به صورت کاشته شده در کشور وجود ندارد) + اقلیم مناسب کشت • حوزه خزر • حوزه ایران مرکزی • حوزه کرد و زاگرس • حوزه آذربایجان، البرز و خراسان • حوزه جنوب ایران از ديدگاه جغرافيايي ايران داراي پنج حوزه است: -- حوزه خزر كه سراسر نواحي شمال ايران تا ارسباران را پوشش مي دهد و مرز ارتفاعي آن به طرف جنوب تقريبا خط الراس ارتفاعات البرز در شيب جنوبي است. -- حوزه ايران مركزي كه در برگيرنده بخش اعظم نواحي بياباني و كويري مركز ايران است كه عموما داراي پوشش گياهي فقير و اغلب يكنواخت و بعضا فاقد پوشش گياهي و بيشتر زير سيطره خاك هاي شور، تپه هاي شني و خاك هاي زراعي نسبتا فقير است. -- حوزه كرد و زاگرس كه در برگيرنده ارتفاعات زاگرس از جنوب آذربايجان غربي و شمال كردستان تا سراسر ارتفاعات زاگرس به طرف جنوب ايران تا ارتفاعات شمال هرمزگان است و بر اساس ويژگي هاي رويش مي توان آنرا به زير حوزه 1- زاگرس شمالي، 2- زاگرس جنوبي، 3- شرق زاگرس تقسيم كرد. در اين ميان زاگرس جنوبي و شرق زاگرس چهره اي كاملا متفاوت به آنچه كه در زاگرس شمالي ديده مي شود دارند. -- حوزه ارمنستان- ايران كه در اين مجموعه آن را حوزه آذربايجان، البرز و خراسان ناميده ايم در برگيرنده بخش عظيمي از شمال غرب، شمال و شمال شرق ايران است و به سه زير حوزه تقسيم مي شود. 1- زير حوزه آذربايجان در برگيرنده بخش اعظم آذربايجان غربي و شرقي، اردبيل، زنجان تا محدوده رودخانه قزل اوزن و سفيد رود است.. 2- زير حوزه البرز دربرگيرنده مناطق وسيعي از ارتفاعات البرز واقع در بين دره هاي سفيد رود و دره خوش ييلاق است كه ارتفاعات البرز به طور كلي در اين زير حوزه قرار مي گيرند. 3- زير حوزه شمال خراسان در برگيرنده ارتفاعات خراسان شمالي شامل ارتفاعات سالوك، شامجهان، سرآخور، اله اكبر، بينالود و هزار مسجد است و از دره خوش ييلاق به طرف شرق تا مرز افغانستان گسترش دارد. -- حوزه جنوب ايران كه بخش اعظم حوزه گرمسيري جنوب ايران از استان كرمانشاه تا بلوچستان را زير سيطره دارد و اغلب گياهان گرمسيري ايران متعلق به اين سرزمين است. اصولا گياهان با توجه به نيازهاي اكولوژيك مشابه داراي گسترش محدود اندميك يا انحصاري و يا گسترش وسيع هستند كه مي توان آنها را به گياهان بومي و غير بومي و يا مشترك بين ايران و ساير كشورها تقسيم كرد. در ارتباط با پراكندگي گياهان دارويي بايد عنوان كرد كه اغلب آنها در رديف گياهان با گسترش محدود هستند و بعضا نيز گسترش محدود هستند و بعضا نيز گسترش جغرافيايي كاملا وسيع دارند كه به فرخور حا مي توان آنها را در محيط هاي گسترده يا محدود كشت و كار نمود و به همين دليل در اغلب موارد گياهان دارويي وابسته به محدوده جغرافيايي خاصي هستند. آنچه قابل ذكر است اينكه با توجه به نياز اكولوژيك محدود يا وسيع مي توان براي كشت و كار و توسعه گياهان دارويي اقدام نمود و لازمه اين كار آشنايي كامل با پراكندگي جغرافيايي اين گياهان است و آنچه مسلم است اينكه اگر گونه اي مي توانست قابل كشت و كار به حالت طبيعي در نواحي و حوزه هاي ديگري باشد كه امروزه در آن نمي رويد در آنجا نيز رويش داشت. |
